Christus bei Maria und Marta (1654-1655)

Jan Vermeer van Delft (1632-1675), National Gallery of Scotland, Edinburgh.

Der Evangelist Lukas berichtet von einem Besuch Jesu bei den Schwestern Maria und Marta (vgl. Lk 10, 38-42). Die Schwestern haben einen Bruder namens Lazarus, den Jesus später von den Toten erweckte (vgl. Joh 11, 17-44). Der Meister von Nazareth war öfter zu Gast bei dieser Geschwister in Betanien.
Jan Vermeer van Delft (1632-1675) hat auf seinem Bild den Besuch festgehalten. Er ist einer der bekanntesten holländischen Maler des Barock und wirkte in der Epoche des Goldenen Zeitalters der Niederlande, in der das Land eine politische, wirtschaftliche und kulturelle Blütezeit erlebte. Neben seiner Tätigkeit als Maler arbeitete Vermeer auch als Kunsthändler. Der Umfang des Gesamtwerkes von Jan Vermeer ist mit heute bekannten 37 Bildern sehr klein, wobei aus alten Auktionsaufzeichnungen weitere Titel überliefert sind. Die ersten Werke Vermeers waren Historienbilder, bekannt geworden ist er jedoch für seine Genreszenen, die einen Großteil seiner Arbeiten ausmachen. Die bekanntesten Werke aufgrund der heutigen Rezeption sind: die Ansicht von Delft und Das Mädchen mit dem Perlenohrgehänge. Im Vergleich zu den späten Werken Vermeers hatten seine drei frühen Historienbilder Christus bei Maria und Marta (160 x 142 cm), Diana mit ihren Gefährtinnen (98, 5 x 105 cm) und Die heilige Praxedis (101, 6 x 82, 6 cm) ein großes Format. Ein Beispiel für die Größe der späteren Werke ist Das Mädchen mit dem Perlenohrgehänge, das nur 45 x 40 cm misst. Über das Privatleben von Jan Vermeer ist nur wenig bekannt. Er wurde als zweites Kind und der einzige Sohn seiner Eltern geboren. Sein Vater Reynier Jansz kam ursprünglich aus Antwerpen, zog 1611 nach Amsterdam und arbeitete dort als Seidenweber. 1615 Jan heiratete Digna Baltens und ging unter dem Namen Vos nach Delft, wo er einen Gasthof betrieb. Nebenbei arbeitete er weiter als Weber und trat außerdem der St.-Lukas-Gilde in Delft offiziell als Kunsthändler bei. Jan Vermeer heiratete am 20. April 1653 Catharina Bolnes in Schipluy, einem Dorf in der Nähe von Delft. Mit Catharina hatte er 15 Kinder, von denen vier bereits im frühen Kindesalter starben.

In dem Bild Christus bei Maria und Marta, entstanden um 1654-1655 (National Gallery of Scotland, Edinburgh), greift Jan Vermeer eine Stelle aus dem Lukas-Evangelium auf: Jesus wird auf einem Marktplatz von Marta in ihr Haus eingeladen, wo sie ihn bewirten will (vgl. Lk 10, 38). Während sie das Essen zubereitet, hört Maria Jesus beim Reden zu. Marta fragt ihn, warum er Maria nicht dazu auffordere, ihr zu helfen, und erhält die Antwort: Marta, Marta, du macht dir Sorge und Unruhe um viele Dinge. Aber nur eines ist notwendig. Maria hat den guten Teil erwählt, der wird ihr nicht genommen werden (Lk 10, 41-42). Beide Schwestern wurden gelobt und erhielten eine Korrektur ihrer Haltung. Marta muss daran denken, dass das Zentrum, um das herum eine Gemeinschaft gebaut werden kann, nicht viele Dienste und Werke sind, sondern nur das Wort Gottes allein genügt. Maria hat sich auf das Wesentliche konzentriert, aber sie muss auch wissen, dass das nur ein Teil ist. Zum Hören des Wortes muss noch seine Erfüllung kommen. Diese Geschichte war seit dem 16. Jahrhundert ein häufig in der Malerei behandeltes Subjekt. Die Komposition ist im Vergleich zu späteren Werken Vermeers schlicht und nach dem Schema der Pyramide angelegt. Marta steht mit einem Brotkorb in der Hand hinter Jesus, der auf einem Stuhl sitzt und dessen Kopf von einer schwachen Aureole umgeben ist. Im Vordergrund sitzt Maria mit aufgestütztem Kopf auf einem Schemel. Diese Geste Marias soll Nachdenklichkeit verdeutlichen. Als Zeichen der Demut vor Jesus trägt sie keine Schuhe. Der ausgestreckte, auf sie zeigende Arm von Jesus soll Marta daran erinnern, dass ihre Schwester sich für die bessere Tätigkeit entschieden hat. Vermeer setzte kräftige Farbkontraste ein zwischen dem Weiß des Tischtuches und dem Rot von Marias Oberteil sowie dem Blau des Gewandes von Jesus. 

Origenes (185-254) hat diese Bibelstelle sehr interessant ausgelegt: Es gibt gute Gründe, dass Marta für die Tat, Maria aber für die Schau steht. Verlustig geht das tätige Leben des Geheimnisses der Liebe, wenn jemand Lehre und Ermahnung zur Tat nicht auf die Schau ausrichtet. Denn beide, die Tat und die Schau, gehören zusammen. Genauer gesagt: Marta hat das Wort in ihrem Hause, das Heißt ihrer Seele, nur auf leibliche Weise aufgenommen, Maria aber vernimmt es bereits geistlich, auch wenn sie ihm nur „zu Füßen“ sitzt; sie, die das Kindliche schon abgestreift hat (vgl. 1 Kor 13, 11), hat die zur Einführung erteilte, von letzter Strenge noch absehende Belehrung schon hinter sich, aber zur vollkommenen Belehrung ist auch sie noch nicht gelangt (Origenes, In Lucam homiliae, Fragment 72).

Herr, mein Gott, du hast Worte für uns.
Herr, mein Gott, du hast Worte des ewigen Lebens.
Herr, mein Gott, du bist allein das Wort.

Łukasz Ewangelista opisuje odwiedziny Jezusa u sióstr Marii i Marty (por. Łk 10, 38-42). Siostry miały brata imieniem Łazarz, którego Jezus później wskrzesił z martwych (por. J 11, 17-44). Mistrz z Nazaretu bywał często w gościach u tego rodzeństwa z Betanii.
Jan Vermeer van Delft (1632-1675) uwiecznił na swoim obrazie te odwiedziny. Jest on jednym z najbardziej znanych malarzy holenderskich okresu baroku. Działał on w epoce złotych czasów Holandii, w której ten kraj cieszył się rozkwitem politycznym, gospodarczym i kulturalnym. Obok swojej działalności malarskiej Vermeer zajmował się również handlem dziełami sztuki. Dorobek artystyczny Jana Vermeera jest bardzo mały i obejmuje 37 znanych nam jego obrazów, przy czym ze starych zapisów aukcyjnych wynika, że było ich więcej. Pierwszymi dziełami Vermeera były obrazy historyzujące, jednak sławnym stał się poprzez swoje sceny rodzajowe, które stanowią większość jego prac. Najbardziej znanymi jego dziełami, ze względu na obecną recepcję, są Widok Delft i Dziewczyna z perłowym kolczykiem. W porównaniu z późniejszymi dziełami Vermeera pierwsze trzy wczesne obrazy historyzujące są dużego formatu: Chrystus u Marii i Marty (160 x 142 cm), Diana z towarzyszkami (98, 5 x 105 cm) i Św. Praxeda (101, 6 x 82, 6 cm). Przykładem wielkości późniejszych jego dzieł jest Dziewczyna z perłowym kolczykiem, o wymiarach tylko 45 x 40 cm. O życiu prywatnym Jana Vermeera wiadomo bardzo mało. Urodził się jako drugie dziecko i jedyny syn swoich rodziców. Jego ojciec Reynier Jansz pochodził z Antwerpii a w 1611 roku wywędrował do Amsterdamu i pracował jako wytwórca jedwabiu. W 1615 roku Jan poślubił Dignę Baltens pod nazwiskiem Vos i przeniósł się do Delft, gdzie prowadził oberżę. Oprócz tego dalej pracował jako tkacz i przystąpił do cechu św. Łukasza w Delft jako handlarz dziełami sztuki. Jan Vermeer 20.04.1653 poślubił Katarzynę Bolnes z Schipluy, wioski w pobliżu Delft. Z Katarzyną miał 15 dzieci, z których czworo zmarło już w wieku dziecięcym.

W obrazie Chrystus u Marii i Marty powstałym ok. 1654-1655 (National Gallery of Scotland, Edinburgh), Jan Vermeer podejmuje temat z Ewangelii Łukaszowej: Jezus na rynku został przez Martę zaproszony do jej domu, bo chciała Go ugościć (por. Łk 10, 38). Podczas przygotowywania posiłku Maria przysłuchiwała się Jezusowi. Marta spytała Go, dlaczego nie poleci Marii, żeby jej pomogła, i otrzymała odpowiedź: Marto, Marto, martwisz się i niepokoisz o wiele, a jedno jest potrzebne. Maria wybrała dobrą część, która nie będzie jej odebrana (Łk 10, 41-42). Obie siostry otrzymały pochwałę i zarazem pewną korektę ich postaw. Marta musi pamiętać o tym, że ośrodkiem, wokół którego można zbudować wspólnotę, nie są liczne posługi i dzieła, ale jedynie słowo Boże. Maria skoncentrowała się na tym, co konieczne, ale ona też musi wiedzieć, że stanowi to jedynie część. Do słuchania słowa musi być dodane jego wypełnienie. Historia ta od XVI w. była częstym motywem w sztuce. Kompozycja tego obrazu jest skromna, w porównaniu z późniejszymi dziełami Vermeera, i zbudowana na kształt piramidy. Marta stoi z koszem chleba w rękach za Jezusem, który siedzi na fotelu. Jego głowa jest otoczona słabo widoczną aureolą. Z przodu obrazu Maria z podpartą głową siedzi na stołku. Ten gest Marii ma podkreślić zamyślenie. Na znak pokory przed Jezusem nie ma ona butów na nogach. Wyciągnięta i pokazująca na nią ręka Jezusa ma Marcie uprzytomnić to, że jej siostra zdecydowała się na lepszą czynność. Vermeer użył mocnych kontrastów w kolorach, między bielą obrusa, a czerwienią górnego ubrania Marii i niebieską szatą Jezusa.

Orygenes (185-254) w interesujący sposób wyjaśnił ten fragment Biblii: Są wystarczające powody, aby twierdzić, że Marta jest symbolem czynu, a Maria oglądania. Zatraca się czynne życie tajemnicy miłości, gdy ktoś naukę i zachętę do czynu nie ukierunkuje na oglądanie. Obie rzeczywistości, czyn i oglądanie, są ze sobą powiązane. Dokładnie mówiąc, Marta przyjęła Słowo w swoim domu, tzn. w swojej duszy, tylko w sposób cielesny. Maria natomiast przyjmuje Je już duchowo, nawet gdy tylko „siedzi u Jego nóg”. Ta, która wyzbyła się tego, co dziecięce (por. 1 Kor 13, 11), ma już za sobą pouczenie udzielone na początku, ale jeszcze nie pouczenie o ostatecznej surowości i dlatego do pełnego pouczenia także ona jeszcze nie doszła (Origenes, In lucam homiliae, fragment 72).

Panie, mój Boże, Ty masz słowa dla nas.
Panie, mój Boże, Ty masz słowa życia wiecznego.
Panie, mój Boże, Ty sam jesteś Słowem.