Christus und Zachäus (fol. 89v)

Brandenburger Evangelistar (Anfang des 12. Jh.).

Für den heutigen Sonntag wurde die Perikope (vgl. Lk 19, 1-10) aus dem Lukas-Evangelium vorgesehen, die den Besuch Rabbi von Nazareth bei Zöllner Zachäus in seinem Haus schildert.
Zwei Perikopen für die Kirchweihe (vgl. Lk 19, 1-10; Lk 6, 43-48) schließen den Advent-Teil ab, der im Brandenburger Evangelistar (Domstift, Ms. 1) seinen Platz am Ende des Temporale gefunden hat. Die Handschrift durfte Anfang des 12. Jh. entstanden sein und wurde, als 1139 Prämonstratenser das Stift Unser Lieben Frauen in Magdeburg verließen, zusammen mit anderen Codices ins neue Kloster auf der Brandenburger Dominsel mitgenommen. Auf 109 Pergament-Blätter finden sich Evangelientexte und 18 ganzseitige Miniaturen auf Goldgrund.

Auf fol. 89v wurde etwas mehr als ein Viertel des Schriftspiegels für die Initialminiatur ausgespart. Sie illustriert die Evangelienperikope (vgl. Lk 19, 1-10), deren Anfangszeilen daneben wechselnd rot und schwarz geschrieben sind. Um Jesus bei seinem Besuch in Jericho sehen zu können, ist Zachäus auf einen Maulbeerfeigenbaum geklettert. Der oberste Zöllner der Stadt, klein von Gestalt, sucht im Geäst des dreikronigen Baums Halt. Über die untere Randleiste tritt Christus in das Bildfeld hinein, sein Spruchband weht dem Mann entgegen: Zachee, festinans descende (Lk 19, 5: Zachäus, komm schnell herunter!). Der Herr fordert den Zöllner auf und kündigt ihm an: ich muss heute in deinem Haus zu Gast sein (Lk 19, 5). Beim gemeinsamen Mahl bekehrt sich der sündige Zöllner und verspricht, getanes Unrecht wieder gut zu machen.
Auf einer Seite lädt sich Jesus selbst zum Essen beim Zachäus ein, auf der anderen war bei dem Mann die Erwartung schon da. Der Herr ist dem Zöllner entgegengekommen. Die Leute waren empört und sagten: Er ist bei einem Sünder eingekehrt (Lk 19, 7). Der Meister argumentierte sein Verhalten damit, dass Zachäus auch zu dem Volk Abrahams gehörte und er sei gekommen, um zu suchen und zu retten, was verloren ist (vgl. Lk 19, 9-10).
Die Begegnung Jesu mit dem Zöllner führt bei ihm zu positiven Änderungen: die Hälfte meines Vermögens will ich den Armen geben, und wenn ich von jemand zu viel gefordert habe, gebe ich ihm das Vierfache zurück (Lk 19, 8). Zachäus als Oberzöllner hat die Einnehmer auf seinem Gebiet angestellt und die Zollhöhe für die Verkaufswahren bestimmt. Seine Position konnte ihm gar nicht kleinen Reichtum bringen, aber auf der anderen Seite war es ein Grund des Hasses beim Volk. Die Perikope vom Jesus im Haus des Zachäus (vgl. Lk 19, 1-10) ist seit ca. 800 Jahren für die Kirchweihe vorgesehen. Sie ist schon in den alten Evangelistaren zu finden, wie z.B. im Brandenburger Evangelistar (fol. 89v). Wenn eine neuerbaute Kirche vom Bischof geweiht wird, dann salbt er die Wände an 12 Stellen mit Chrisam, wo 12 Kreuze gemalt oder angebracht wurden. An diesen Stellen sind auch 12 Kerzenständer angebracht und auf ihnen die Kerzen. Sie haben den Namen Apostel-Kerzen oder Zachäus-Kerzen. Die Kirche ist ein Haus Gottes, in dem die Menschen Gott begegnen. Jesus lädt uns jeden Sonntag und auch in der Woche in sein Haus ein. Nehmen wir gern seine Einladung an, oder haben wir andere und wichtigere Beschäftigungen? Und wenn wir seiner Einladung folgen und in sein Haus kommen, verändert uns dann die Begegnung mit ihm? Sind das dann Veränderungen zum Guten? Oder lügen wir weiter, klatschen über andere, wie früher und … Jesus hat uns alle am Ende unseren Lebens ins Haus seines Vaters (vgl. Joh 14, 2-3), das auch sein ist, eingeladen. Denken wir daran, dass die Einladung noch aktuell ist?

Zachäus – darf ich dich heilig nennen? –,
woher hattest du deine Begeisterung,
diesen Menschensohn sehen zu wollen?
War es Neugier oder Glaube,
der dich dazu brachte, auf einen Baum zu steigen
wegen des Mannes, den du Herr nennst? (…)
Zachäus, der du auf dem Baum gestiegen bist,
wo wärst du jetzt,
wenn du nicht auf jenen Baum gestiegen wärst?
O Jesus, bleibe hier in meinem Zuhause!
Du bist gekommen, die Verlorenen zu retten;
dann komm und rette auch mich!
(Robert L. Knopp. Das Evangelium beten. Unser mitleidender Erlöser. Das Lukas-Evangelium, Paderborn 2000, S. 154-155).

Na dzisiejszą niedzielę została wybrana perykopa (por. Łk 19, 1-10) z Ewangelii Łukaszowej, która przedstawia odwiedziny Rabbiego z Nazaretu u celnika Zacheusza w jego domu.
Dwie perykopy na konsekrację kościoła (por. Łk 19, 1-10; Łk 6, 43-48) zamykają część adwentową, która w ewangelistarzu Brandenburskim (Domstift, Ms. 1) swoje miejsce znalazła na końcu temporale. Rękopis ten powstał prawdopodobnie na początku XII wieku i gdy premonstratensi opuścili klasztor Matki Bożej w Magdeburgu w 1139 roku został on zabrany razem z innymi kodeksami do nowego klasztoru na wyspie katedralnej w Brandenburgu. Na 109 pergaminowych kartach znajdują się teksty Ewangelii oraz 18 całostronicowych miniatur na złotym podłożu.

Na fol. 89v pozostawiono trochę więcej niż jedną czwartą pola tekstowego na miniaturę. Ilustruje ona perykopę ewangelijną (por. Łk 19, 1-10), której początkowe wiersze zostały zapisane na przemian czerwonym i czarnym kolorem. Aby zobaczyć Jezusa goszczącego w Jerycho, Zacheusz wspiął się na sykomorę (dzikiego figowca). Przełożony celników tego miasta, małego wzrostu, szuka oparcia w konarach trójkoronowego drzewa. Poprzez dolną listwę ramy w pole obrazu wchodzi Chrystus, jego banderola powiewa naprzeciw temu mężczyźnie: Zachee, festinans descende (Łk 19, 5: Zacheuszu, zejdź prędko!). Pan wzywa celnika i zapowiada mu: dziś muszę zatrzymać się w twoim domu (Łk 19, 5). Podczas wspólnej uczty grzeszny celnik nawraca się i obiecuje, że uczynioną niesprawiedliwość naprawi.
Z jednej strony Jezus wprasza się do Zacheusza na ucztę, a z drugiej w tym człowieku już jest oczekiwanie. Pan wyszedł naprzeciw celnikowi. Ludzie byli oburzeni i szemrali: Poszedł w gościnę do grzesznika (Łk 19, 7). Mistrz argumentował swoje postępowanie tym, że Zacheusz także należał do ludu Abrahama i że On przyszedł, odszukać i zbawić to, co zginęło (por. Łk 19, 9-10).
Spotkanie Jezusa z celnikiem prowadzi do pozytywnych zmian u niego: połowę majątku daję ubogim, a jeśli na kimś coś wymusiłem, oddaję poczwórnie (Łk 19, 8). Zacheusz jako zwierzchnik celników zatrudniał na podległym mu terenie poborców i ustalał wysokość cła za sprzedawane towary. Jego stanowisko mogło mu zapewnić niemałe bogactwo, ale z drugiej strony było przyczyną nienawiści ze strony ludu. Perykopa opowiadająca o Jezusie w domu Zacheusza (por. Łk 19, 1-10) jest już od ok. 800 lat przewidziana na konsekrację kościoła. Znajduje się ona już w starych ewangelistarzach, jak np. w ewangelistarzu Brandenburskim (fol. 89v). Gdy nowo wybudowany kościół jest konsekrowany przez biskupa, to namaszcza on Krzyżmem ściany w 12 miejscach, w których namalowanych jest lub przymocowanych 12 krzyży. W tych miejscach znajduje się też 12 świeczników, a na nich świece. Noszą one nazwę „apostołki” lub „zacheuszki”. Kościół jest Domem Bożym, w którym ludzie spotykają się z Bogiem. Jezus zaprasza nas każdej niedzieli i także w tygodniu do swojego domu. Przyjmujemy chętnie Jego zaproszenie, albo mamy inne ważniejsze zajęcia? A gdy korzystamy z Jego zaproszenia i przychodzimy do jego domu, czy zmienia nas spotkanie z Nim? Czy są to zmiany na lepsze? Albo dalej kłamiemy, obmawiamy innych, jak wcześniej i ... Jezus zaprosił nas wszystkich na końcu naszego życia do domu swojego Ojca (por. J 14, 2-3), który jest także Jego domem. Czy myślimy o tym, że to zaproszenie jest nadal aktualne?

Zacheuszu, czy mogę nazywać cię świętym?
Skąd u ciebie ten zachwyt,
żeby zobaczyć tego Syna Człowieczego?
Czy to była ciekawość, czy wiara,
która pobudziła ciebie, aby wspiąć się na drzewo
z powodu Człowieka, którego nazywasz Panem? (...)
Zacheuszu, wspinający się na drzewo,
gdzie byłbyś teraz,
gdybyś nie wspiął się na to drzewo?
Jezu, pozostań tutaj w moim domu!
Przyszedłeś, aby ratować zagubionych;
przyjdź i ratuj także mnie!
(Robert L. Knopp. Das Evangelium beten. Unser mitleidender Erlöser. Das Lukas-Evangelium, Paderborn 2000, s. 154-155).